Trong một bộ phim viễn tưởng của nhà sản xuất A24 mang tên “Civil War”, nước Mỹ được mô tả trong một tương lai hỗn loạn, khi quốc gia này bị chia đôi dẫn đến một cuộc nội chiến đẫm máu. Điều thú vị là ở tựa đề tiếng Việt của bộ phim: thay vì dịch “Nội chiến”, tiêu đề lại được chuyển thành “Ngày tàn của đế quốc”, khơi gợi lên câu hỏi: Mỹ có phải là một đế quốc?
Để hiểu rõ hơn, chúng ta cần xem xét kỹ hơn về khái niệm “đế quốc” và Mỹ có thực sự đáp ứng các tiêu chí này hay không. Hãy cùng tìm hiểu từ cơ sở lịch sử đến hiện tại.
Đế quốc là gì, và những ví dụ từ lịch sử
Thông thường, một “đế quốc” được hiểu là một quốc gia tồn tại dưới chế độ quân chủ, có Hoàng đế cai trị và tiến hành chinh phục, thống trị vùng đất khác, biến chúng thành thuộc địa theo cách khai thác tài nguyên và áp bức dân bản địa. Lịch sử ghi nhận nhiều ví dụ về những đế quốc hùng mạnh như La Mã, Tây Ban Nha, Trung Quốc và Nga. Những quốc gia này đã có một lịch sử đẫm máu khi đi xâm chiếm, bành trướng ảnh hưởng của mình, thống trị các vùng đất rộng lớn và khai thác tài nguyên tại chỗ.
Nhưng liệu Mỹ có đi theo con đường này không? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần đào sâu hơn vào lịch sử và quá trình vận hành của Hoa Kỳ.
Nền tảng của nước Mỹ: Mảnh ghép đầu tiên
Trở về thế kỷ 18, Hoa Kỳ ban đầu bao gồm 13 thuộc địa của Anh. Nhưng vào năm 1776, cuộc cách mạng bùng nổ, và vào thời điểm đó, bản Tuyên ngôn Độc lập đã chính thức ra đời. Một tài liệu lịch sử không chỉ tuyên bố nền độc lập của nước Mỹ mà còn lên án chế độ chuyên chế của Hoàng gia Anh. Điều này cho chúng ta thấy rõ rằng, ngay từ lúc sáng lập, nước Mỹ đã có một quan điểm hoàn toàn khác biệt với những đế quốc đã từng thống trị thế giới.
Thomas Jefferson, tác giả chính của bản Tuyên ngôn, bác bỏ mạnh mẽ quyền lực của Hoàng đế và đưa ra khái niệm về một xã hội tự do, công bằng và dân chủ. Dưới góc độ này, nền tảng của nước Mỹ đã hoàn toàn tách biệt khỏi khuôn mẫu đế quốc.
Chính trị Mỹ: Kết hợp giữa dân chủ và cộng hòa
Mỹ không phải là một đế quốc đơn thuần bởi hệ thống chính trị của nước này đã được xây dựng trên nền tảng dân chủ và cộng hòa. Trong một nền cộng hòa, quyền lực không thuộc về một người vua hay Hoàng đế, mà là do một người được bầu cử dân chủ từ nhân dân lên nắm quyền. Điều này có nghĩa không có chỗ cho chế độ quân chủ tập trung trong cơ cấu cai trị của Mỹ.
Không những thế, nền dân chủ đại diện của Mỹ là một mô hình tiến bộ, trong đó các tiểu bang được phép tự quản lý trong một hệ thống toàn liên bang. Tất cả các quyết định lớn đều phải thông qua các cơ quan lập pháp, như Hạ viện, Thượng viện với những đại diện được dân bầu trực tiếp, và đại cử tri đoàn trong các cuộc bầu cử Tổng thống. Quyền lực không thể tập trung vào một cá nhân và hệ thống pháp luật tồn tại độc lập, giúp kiểm soát sự lạm quyền.
Không thể có “nhà vua” tại Mỹ
Giả sử có một cá nhân nào đó muốn nắm quyền toàn bộ và trở thành quân vương, thì điều này thực sự là bất khả thi. Hệ thống kiểm soát và cân bằng quyền lực tại Mỹ đảm bảo rằng không có ai có thể trở thành Hoàng đế hay tập trung quyền hành vào tay một người. Chính vì vậy, nếu xét về cơ chế vận hành và hệ thống chính trị, đế chế ở Mỹ là một điều không tưởng.
Lịch sử hành động của Mỹ: Từ cách mạng đến chiến tranh
Bây giờ, chúng ta hãy xem xét các hành động mà Mỹ đã thực hiện trong quá khứ để xem liệu nước này có thực sự mang tính chất đế quốc hay không. Một điểm rất thú vị là Mỹ, mặc dù có những hành động can thiệp trên toàn cầu, chưa từng chiếm hữu thuộc địa theo cách mà các đế quốc trong quá khứ đã làm. Khác với La Mã, Tây Ban Nha, hay Nhật Bản, nước Mỹ không tiến hành xâm chiếm để khai thác, nô lệ hóa hay chiếm đoạt đất đai cho riêng mình.
Sau Thế chiến thứ II, khi Mỹ là quốc gia duy nhất sở hữu vũ khí hạt nhân, tổng thống Truman đã có thể tận dụng tình huống để thống trị toàn thế giới. Thế nhưng, thay vì lợi dụng sức mạnh này, chính quyền Truman đã đi theo lý tưởng dân chủ và bắt đầu các chương trình tái thiết thế giới như Kế hoạch Marshall. Thậm chí, Mỹ đã giúp áp lực lên các đế quốc châu Âu để trả độc lập cho các thuộc địa mà không cần dùng đến sức mạnh quân sự.
Berlin và cuộc đối đầu với cộng sản
Một ví dụ tiêu biểu khác là sự kiện xảy ra vào những năm 1960, trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Khi Đông Đức xây dựng bức tường Berlin để cô lập hóa phía Tây, tổng thống Kennedy đã đứng trước bức tường này, phát biểu bài diễn văn nổi tiếng của mình vào ngày 26/6/1963. Ông không chỉ cam kết bảo vệ Berlin mà còn đứng lên bảo vệ giá trị dân chủ tại các nước Tây Âu khác.
Hành động của Kennedy không chỉ là bảo vệ một thành phố tách biệt, mà là khẳng định cam kết của Mỹ trong việc duy trì trật tự và công lý quốc tế. Nếu Mỹ thực sự là một đế quốc, họ sẽ không đối đầu với những rủi ro hàng đầu, như chiến tranh hạt nhân, để bảo vệ lợi ích chung của nhân loại.
Mỹ hiện tại: Vai trò quốc tế trong việc duy trì trật tự thế giới
Di sản của Mỹ sau các cuộc chiến tranh không phải là những dấu ấn của một đế quốc bành trướng, mà là những nỗ lực duy trì hòa bình và thúc đẩy thịnh vượng toàn cầu. Hải quân Mỹ hiện diện tại Biển Đông, bảo vệ tuyến giao thông vận tải quan trọng, và đảm bảo trật tự cho các hoạt động kinh tế như đánh bắt hải sản, thương mại.
Không chỉ về quân sự, Mỹ còn đóng góp vào giáo dục toàn cầu. Các trường đại học, tổ chức nghiên cứu của Mỹ đã và đang đào tạo hàng loạt lãnh đạo, trí thức cho các quốc gia đang phát triển. Những cá nhân này, sau khi quay trở lại quê hương, thường xuyên gánh vác những vai trò quan trọng trong việc phát triển nền kinh tế và thúc đẩy cải cách xã hội.
Công nghệ và thương mại của Mỹ lan rộng khắp thế giới
Ai cũng biết Mỹ đã tiên phong trong nhiều lĩnh vực như công nghệ, đặc biệt là các sản phẩm điện tử và phần mềm. Có thể kể đến như iPhone, YouTube hay Facebook – tất cả đều là sản phẩm thành công từ nước Mỹ và đã trở nên phổ biến trên toàn cầu. Những công nghệ này không chỉ giúp cải tiến cuộc sống hàng ngày mà còn là nhân tố quyết định thúc đẩy nền kinh tế toàn cầu.
Bạn có thể giật mình nhận ra rằng, những công cụ và sản phẩm bạn sử dụng hàng ngày đều ít nhiều đến từ Mỹ, nhưng không phải để áp chế bạn mà là để giúp bạn tiến bộ và phát triển.
Kết thúc: Mỹ có thực sự là một đế quốc?
Sau khi điểm qua từ lịch sử đến hiện tại, có lẽ chúng ta không cần trả lời trực tiếp câu hỏi “Mỹ có phải là một đế quốc hay không”. Bản thân hành động và đường lối của Mỹ đã tự nói lên điều đó. Không giống bất cứ đế quốc nào trong lịch sử, Mỹ không chọn con đường bóc lột và chiếm đoạt, mà thay vào đó là thúc đẩy dân chủ, phát triển và hòa bình toàn cầu.
Trong thế giới phức tạp và đầy biến động hôm nay, có lẽ thay vì đặt vấn đề quốc gia nào là đế quốc, chúng ta nên nhìn vào việc các quốc gia đã và đang làm gì để đóng góp vào sự thịnh vượng của toàn nhân loại. Và với vai trò của mình, có lẽ Mỹ đã làm nhiều thứ hơn một đế quốc có thể làm.