Khi nhắc đến “chủ nghĩa tư bản,” phần lớn chúng ta thường nghĩ ngay tới những mặt trái của nó: sự ích kỷ, sự tăng cách biệt giữa giàu và nghèo, và thậm chí là sự bóc lột lao động. Nhưng có thật là như vậy? Liệu chủ nghĩa tư bản chỉ đơn thuần là những điều tiêu cực, hay nó còn có những khía cạnh khác mà ta chưa hiểu hết?
Qua câu chuyện về bà Ruth Godman, một giáo sư 93 tuổi táo bạo hiến tặng 1 tỷ đô cho trường y khoa Albert Einstein, chủ nghĩa tư bản dường như lại đang mở ra một cái nhìn nhân văn hơn, từ đó giúp đẩy mạnh sự thịnh vượng và lòng tốt giữa con người với nhau.
Chủ nghĩa tư bản là gì?
Chủ nghĩa tư bản trong bản chất của nó không phải là một hệ tư tưởng được chế tạo bởi một người cụ thể. Nói một cách đơn giản, đây là một hệ thống kinh tế cho phép con người tự do sử dụng vốn tài sản và tài nguyên để trao đổi với nhau. Điều này thúc đẩy sự phát triển dựa trên sự sáng tạo và khả năng phục vụ nhu cầu của người khác.
Ban đầu, khái niệm “tư bản” xuất hiện vào năm 1854 trong từ điển Oxford. Nhưng trước đó, những tư tưởng về tự do và phát triển dựa trên cạnh tranh đã được các nhà triết học kinh tế, đặc biệt là Adam Smith, đưa ra từ năm 1776, trong tác phẩm nổi tiếng “Nguồn gốc của cải của các quốc gia.” Theo ông, người ta làm ra bánh hay cung cấp dịch vụ không phải vì lòng tốt, mà vì lợi ích cá nhân. Thế nhưng, chính sự cạnh tranh đã khiến những hành động ấy có vẻ như mang tính vì cộng đồng, bởi khi muốn làm giàu, họ buộc phải cung cấp sản phẩm, dịch vụ tốt nhất cho người tiêu dùng.
Câu chuyện về Ruth Godman và lòng tốt dưới chủ nghĩa tư bản
Một ví dụ điển hình về lòng tốt trong chủ nghĩa tư bản có thể kể đến Ruth Godman. Vào tháng 2 năm 2024, bà đã hiến tặng 1 tỷ đô la với mong muốn giúp các sinh viên trường Y học Albert Einstein được miễn học phí. Đây không phải là trường hợp duy nhất về lòng hảo tâm từ những người thành đạt nhờ chủ nghĩa tư bản. Có gì thúc đẩy họ làm vậy, nếu không phải là cảm giác dư dả và mong muốn để lại một di sản?
Nếu ta nhìn từ góc độ của một đất nước đang phát triển, những hành động như trên có thể bị hiểu lầm là dư thừa hay thậm chí là có âm mưu nào đó. Tuy nhiên, với những xã hội tư bản đã phát triển đến mức độ nhất định, việc làm từ thiện, đóng góp cho cộng đồng lại là một hành động tự nhiên.
Tại sao người giàu thành đạt thích làm từ thiện?
Khi con người đã đạt được một mức độ thịnh vượng, họ không còn bị áp lực bởi việc sinh tồn hay cảm giác thiếu thốn. Lúc này, họ có nhiều thời gian hơn để làm những chuyện khác, trong đó có việc tìm kiếm cảm giác thỏa mãn qua những hành động ích lợi cho xã hội. Họ thích việc được ghi nhận là những nhà hảo tâm, được báo chí khen ngợi, và phần nào đó, hành động này giúp họ bảo tồn tên tuổi của mình trong tâm trí công chúng.
Khi ta nhìn vào các tỷ phú và triệu phú tại Mỹ, không khó để nhận ra rằng họ thực hiện nhiều hoạt động từ thiện, đóng góp một phần nhỏ tài sản để mang lại danh tiếng và vinh dự. Nhưng liệu điều này có phải chỉ là một ám mưu làm hình ảnh? Hay là những hành động thật sự xuất phát từ trái tim?
Các quốc gia tư bản và sự đóng góp cho xã hội
Chủ nghĩa tư bản không chỉ ảnh hưởng đến những cá nhân thành công, mà còn lan tỏa đến tinh thần cộng đồng ở cấp độ quốc gia. Các quốc gia tư bản như Mỹ và Thụy Điển có mức đóng góp cao cho viện trợ quốc tế, giúp giảm đói nghèo, đào tạo nhân lực, và cải thiện giáo dục toàn cầu.
Chẳng hạn, vào năm 2023, Mỹ đã chi hơn 61 tỷ đô cho các chương trình viện trợ quốc tế, từ việc cứu trợ thảm họa cho đến việc giảm nghèo. Thụy Điển, mặc dù có quy mô kinh tế nhỏ hơn, vẫn đóng góp một ấn tượng 0.88% thu nhập quốc dân của nó cho các hoạt động viện trợ. Những nước lớn như Anh, Đức, và Pháp cũng làm điều tương tự qua chương trình học bổng và hỗ trợ đào tạo nhân sự cho các nước đang phát triển. Các quốc gia này, nhờ vào hệ thống kinh tế tư bản mạnh mẽ, đã không ngừng thúc đẩy sự phát triển nhân lực và phúc lợi toàn cầu.
Phúc lợi xã hội và cơ hội bình đẳng
Thật khó tin, nhưng các phúc lợi xã hội trong các nước tư bản phát triển, từ giáo dục miễn phí, y tế trợ cấp, đến thất nghiệp và tiền thai sản, đã và đang giúp tạo ra sự bình đẳng về cơ hội. Một đứa trẻ dù sinh ra trong gia đình giàu hay nghèo đều có thể tiếp cận giáo dục và phương tiện để phát triển. Đây là điều mà các quốc gia theo chủ nghĩa khác khó có thể đạt được.
Trong khi một số nơi coi việc hỗ trợ xã hội như những câu chuyện cổ tích, thì ở những nước tư bản phát triển, đây là hiện thực. Những cơ chế phúc lợi này không chỉ hướng đến sự ổn định mà còn giúp thúc đẩy sự hòa nhập và bình đẳng.
Lòng tốt xuất phát từ sự dư thừa
Nhìn vào xã hội, chúng ta có thể thấy rõ rằng sự nghèo đói thường tạo ra cạnh tranh khốc liệt, khiến con người dễ trở nên ích kỷ và lo lắng cho chính mình trước khi nghĩ đến người khác. Tuy nhiên, khi con người không còn bị áp lực bởi sinh tồn hay thiếu thốn, họ có xu hướng muốn đóng góp cho cộng đồng nhiều hơn. Câu nói “phú quý sinh lễ nghĩa” không phải là ngẫu nhiên mà có. Nó thể hiện chân lý rằng khi con người giàu có, họ sẽ tìm kiếm những điều cao cả hơn – như cảm giác được trân trọng và để lại di sản cho thế hệ sau.
Sài Gòn và tinh thần của người tư bản
Một ví dụ gần gũi hơn nằm ngay tại Việt Nam, đó là Sài Gòn – một thành phố tư bản nơi không hiếm khi chúng ta bắt gặp những thùng trà đá miễn phí hay những quán cơm không đồng. Những hành động này không chỉ thể hiện lòng tốt của người dân, mà còn là hệ quả của sự phát triển kinh tế thị trường. Khi đã thịnh vượng hơn, con người thường tìm cách giúp đỡ lẫn nhau, không phải vì họ giàu có hơn người khác, mà vì họ cảm thấy mình có điều kiện để làm điều đó.
Hơn nữa, người Sài Gòn dễ dàng bỏ qua các định kiến cá nhân để hợp tác làm việc với những người khác, bởi trong xã hội tư bản, hiệu quả công việc quan trọng hơn việc bạn đến từ đâu. Điều này đã biến Sài Gòn trở thành một điểm đến hấp dẫn cho người nhập cư từ khắp các vùng miền.
Kết luận: Chủ nghĩa tư bản có thực sự làm con người tử tế hơn?
Cuối cùng, chủ nghĩa tư bản không đơn thuần chỉ là một công cụ kinh tế. Nó còn là một động lực lớn giúp con người trở nên thịnh vượng và từ đó, từ tốn, tử tế hơn. Khi đủ no đủ mặc, con người có xu hướng muốn cống hiến cho cộng đồng, chia sẻ sự may mắn của mình với những người xung quanh. Nhìn từ một góc độ rộng hơn, chủ nghĩa tư bản không chỉ thúc đẩy sự phát triển cá nhân mà còn giúp tạo ra một xã hội nơi sự tử tế và hào phóng là một phần không thể thiếu.
Sự cạnh tranh có thể là yếu tố thúc đẩy chính, nhưng kết quả cuối cùng vẫn là sự thịnh vượng và lòng tử tế. Bởi sau tất cả, khi con người tìm thấy sự dư thừa, điều họ mong muốn không còn là tiền bạc, mà là danh dự, lòng tử tế, và một cảm giác rằng cuộc sống của họ đã có ý nghĩa.